Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r. Do kwietnia 2021 r. to najwyższe wyróżnienie nadano 114 zabytkom. Znajdują się na niej obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju. Do elitarnego grona należą obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne lub ruralistyczne (wiejskie), zabytki techniki, obiekty budownictwa obronnego, parki i ogrody, cmentarze, miejsca pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne. Z każdym rokiem, lista najcenniejszych obiektów sukcesywnie powiększa się.
Pomnik Historii to zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury, jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wśród pierwszych sześciu na liście znalazły się takie obiekty: zespół kościoła pw. Chrystusa Króla i św. Rocha w Białymstoku, rezerwat archeologiczny w Biskupinie, kopalnia soli w Bochni, meczety i mizary w Bohonikach i Kruszynianach, kopalnia ropy naftowej w Bóbrce, nekropolia Piastów w Brzegu obejmująca renesansową bramę i kaplicę zamkową św. Jadwigi.
Na 65 miejscu listy wyróżnionych obiektów znajduje się kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Orawce, jedyny do dzisiaj zachowany i najstarszy drewniany parafialny kościół Górnej Orawy, którego wnętrze zdobią znakomite malowidła ścienne z XVII i XVIII wieku, Polichromie z 1711 r. przedstawiają m.in. żywot św. Jana Chrzciciela, Dekalog i wizerunki 49 świętych węgierskich. W świątyni znajdują się organy z 1670 r. Kościół w Orawce słynie nadto z zachowanych czterech malowanych w motywy pasyjne kurtyn wielkopostnych, nazywane też oponami, chustami lub płótnami wielkopostnymi. Można je podziwiać tylko przez dziesięć dni w roku - w wielkim poście. Najstarsza opona wielkopostna to "Pieta pod krzyżem" z 1676 r., kolejne pochodzące z XIX wieku to: "Biczowanie Chrystusa", "Pokutująca Maria Magdalena" oraz "Matka Boża Siedmiobolesna".
Obiekt stanowi perełkę Szlaku Architektury Drewnianej. Towarzystwo Przyjaciół Orawy im. ks. Ferdynanda Machaya na czele z proboszczem ks. Adamem Gabrysiem starało się od stycznia 2018 r. o wpisanie kościoła w Orawce na listę pomników historii. Pomniki ustanawiane są przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W treści prezydenckiego rozporządzenia wyszczególnia się cechy zabytku świadczące o jego wyjątkowej wartości, określa się precyzyjnie jego granice i zamieszcza schematyczną mapkę obiektu.
Rozporządzenie z dnia 8 kwietnia 2021 r. nadające zabytkowi w Orawce ten szczególny tytuł podpisał prezydent Andrzej Duda. (DU z dn.19 kwietnia 2021 r. poz. 719). W Rozporządzeniu możemy przeczytać: Orawka – kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela (…) uznaje się za pomnik historii (…) ze względu na wartości historyczne, artystyczne i naukowe najstarszego katolickiego i jedynego dziś drewnianego kościoła polskiej części Górnej Orawy, który dzięki wyjątkowej klasie artystycznej i autentyzmowi architektury, wystrojowi i wyposażeniu wnętrza stanowi najcenniejszy dokument dziejów i kultury materialnej tego regionu Polski, a w czasie, gdy region ten znajdował się poza granicami naszego kraju, odegrał znaczącą rolę w podtrzymywaniu tożsamości narodowej i religijnej polskich osadników i ich potomków.
Na Podhalu, z Orawą i Spiszem włącznie, jest to pierwszy wyróżniony obiekt. Status obiektu z pewnością umożliwi zdobywanie funduszy na niezbędne renowacje i zwiększy zainteresowanie turystów samą świątynią, jak i regionem.
Tekst fot. Ryszard M. Remiszewski
