Pochylając się nad książką, mającą znamiona albumu, poświęconą historii powstania Parku Narodowego w Pieninach, zdamy sobie sprawę, jak często wiele zależy od jednej osoby.
Nie pierwszy to taki przypadek, w życiu pewnie spotkamy inne, które za każdym razem sprawią, że zatrzymamy się, pochwycimy na chwilę upływający czas i pomyślimy… tak jak tu przy okazji wydania tej książki w dziewięćdziesiątą rocznicę powołania Pienińskiego Parku Narodowego.
Taką daleko patrzącą w przyszłość osobą był profesor Walery Goetel, on to stworzył naukę interdyscyplinarną, ściśle związaną z ekologią, geologią i geografią, wykorzystującą wiedzę innych nauk humanistycznych, ekonomicznych i technicznych, opierającą się na podstawach ekologii i pokrewnych nauk przyrodniczych, m.in. leśnictwa, rolnictwa, a także rybołówstwa i łowiectwa. Stworzona przez niego nauka zajmuje się zabezpieczaniem przed degradacją zasobów przyrody, racjonalnym gospodarowaniem, zapewniając trwałość ich użytkowania. Pewnie dziś profesor dodałby do swoich zainteresowań… choroby cywilizacyjne. Zajmując się tym wszystkim pod koniec swego życia nazwał tą naukę sozologią.
Myślę, że jej podstawy uwidoczniły się przy pracach nad powstaniem Parku Narodowego w Pieninach, wcześniej jeszcze nad rejestrowaniem i ochroną osobliwości w świecie roślin i zwierząt, skupiając się na ochronie pomników przyrody i rezerwatów, prowadzących z natury rzeczy do większych obszarów godnych zachowania dla przyszłych pokoleń, czyli parków narodowych w obrębie całych Karpat – Wschodnich i Zachodnich. Pamiętajmy, że przed ochroną obszarów o unikalnej przyrodzie panowała powszechna wówczas gospodarka rabunkowa, a wśród nielicznych znajdowały się osoby walczące o dobro człowieka przez chronienie go przed działaniami niszczącymi relikty osobliwości przyrodniczych.
Książka nie ma autora, praktycznie go nie potrzebuje, na każdej jej karcie wręcz pobrzmiewa jedno nazwisko, związane z historią Parku Narodowego w Pieninach. Nie musi być autorem, jest nim w świetle przedstawionych archiwalnych źródeł. Dokumenty mówią za niego.
Podział książki jest prosty, dzieli się na dwa bloki. W pierwszym, poprzedzającym ten właściwy znajdziemy autorów wprowadzających w temat, gdzie historia parku łączy się z Walerym Goetlem, wiodącym nazwiskiem tej publikacji. Wypowiadają się Jerzy Kicki – prezes Fundacji dla AGH, Michał Sokołowski – dyrektor Pienińskiego Parku Narodowego, Tomasz Pudłocki – prof. UJ, dyrektor Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Joanna Laskosz – z Archiwum Nauki PAN i PAU wespół z Krzysztofem Karwowskim – z Pienińskiego Parku Narodowego i Zbigniew J. Wójcik – profesor, geolog i speleolog.
Michał Sokołowski niejako z pełnionej funkcji podkreślił, że publikacja ma wydobyć z niepamięci bohaterów ówczesnych zmagań o utworzenie Parku, ze szczególnym uwzględnieniem profesora Walerego Goetla, jak i to, że dzięki nim powstał pierwszy w Europie transgraniczny obszar chroniony.
Tomasz Pudłocki zaakcentował, że Walery Goetel i wielu jemu podobnych pracowało nad zachowaniem obszaru Pienin – jednego z najcenniejszych w tej części Europy – w nienaruszony sposób jak najdłużej. Dzięki ich staraniom rozporządzeniem ministra rolnictwa z 23 maja1932 utworzono Park Narodowy w Pieninach. Podkreślił, że Archiwum Nauki włączyło się w obchody jubileuszowe, przygotowując we współpracy z Pienińskim Parkiem Narodowym, wystawę posterową pod tytułem zgodnym z wydaną publikacją. Prace nad jej realizacją trwały kilka miesięcy, a jej autorami byli: Joanna Laskosz i Marzena Włodek z Archiwum Nauki oraz Krzysztof Karwowski i Marek Majerczak z Pienińskiego Parku Narodowego, z którymi współpracował Piotr Chrząstowski, wnuk prof. Goetla. Pokłosiem wystawy, w zasadzie jej dopełnieniem, jest właśnie ta publikacja, wydana w limitowanym nakładzie.
Obszerniejsze słowo w syntetycznym zapisie Joanny Laskosz i Krzysztofa Karwowskiego jest rzetelne i przejrzyste w swej formie, tak że po drobnych redakcyjnych korektach nadawałoby się na osobny druk okolicznościowy o treści historycznej, propagujący Pieniński Park Narodowy, mógłby być wręczany uczestnikom przyszłych konferencji, czy seminariów organizowanych przez dyrekcję Parku, także przy okazjonalnych spotkaniach, a nawet jako przedruk w roczniku parkowym „Pieniny – Przyroda i Człowiek”, choćby z tej racji, że wydana rocznicowa publikacja jest niskonakładowa i przez to mało dostępna.
Przypominający fakty i z tegoż powodu ważki jest tekst Zbigniewa J. Wójcika odnoszący się do współpracy Walerego Goetla z Władysławem Szaferem, z hasłem zacytowanym w tytule z tekstu Walerego Goetla – „Nie przed człowiekiem – lecz dla człowieka”, zamieszczonego w czasopiśmie „Przyroda Polska”. W tym kontekście powraca Zbigniew J. Wójcik do projektu zbiornika retencyjnego w Pieninach i jeszcze raz wyjaśnia rzekome przyzwolenie Walerego Goetla na budowę zapory wodnej w Pieninach, tudzież z tego powodu zadry, jaką nosił Władysław Szafer do przyjaciela. Warto to sobie przypomnieć. Ostatecznie, jak wiemy zaporę postawiono w stosunkowo mało szkodzącym miejscu. Tu spostrzeżenie, które uważam za uchybienie korekty, a nie autora, który na taki błąd, by sobie nie pozwolił. W tekście zaporę umiejscowiono nad Nidzicą, czyli miastem w województwie warmińsko-mazurskim, położonym nad Nidą, leżącą na drugim krańcu Polski, a nie Niedzicą znajdującą się na południu wsią w gminie Łapsze Niżne, u podnóży Pienin Spiskich. Profesor Wójcik niejako podsumował pisząc, że Polska początku XXI wieku jest jednym z krajów wiodących w racjonalnym gospodarowaniu dobrami natury, a jest to także zasługą Walerego Goetla.
Druga część zatytułowana została „Historia powstania Parku w relacjach profesora Walerego Goetla”, powstała w oparciu o materiały źródłowe ze spuścizny uczonego oraz na podstawie akt Państwowej Rady Ochrony Przyrody, znajdujących się w zbiorach Archiwum Nauki PAN i PAU oraz z wykorzystaniem artykułów i sprawozdań Goetla, publikowanych na łamach czasopism. Autorzy tej części korzystali także z korespondencji profesora z uczonymi z Czechosłowacji: botanikiem Karelem Dominem – rektorem Uniwersytetu Karola w Pradze oraz Radimem Kettnerem – profesorem geologii tegoż uniwersytetu, a także opracowań prof. Zbigniewa J. Wójcika.
W tej części cenne są zamieszczone reprodukcje dokumentów i historycznych dziś fotografii, w tym o trochę już zapomnianym fakcie czyli nieformalnym otwarciu Parku Narodowego w Pieninach, które nastąpiło w Domu Zdrojowym w Szczawnicy 31 sierpnia 1930 roku. Z tej okazji profesor Walery Goetel napisał: W dniu 31 sierpnia 1930 r. urządziliśmy w Szczawnicy uroczystość ogłoszenia Pienin parkiem narodowym z gospodarzem uroczystości, Polskim Towarzystwem Tatrzańskim, które było powołane do tej roli z tytułu swych zasług oraz charakteru organizatora i opiekuna tustyki górskiej w Polsce. W prześliczny dzień, jeden z najpiękniejszych w całym lecie 1930, zebrało się w Czorsztynie jako punkcie zbornym około 150 osób, które ze wszystkich tron Polski zjechały się na uroczystość.
Po zwiedzeniu ruin Czorsztyna i okalającego je małego, ale pięknego rezerwatu imienia Drohojowskich, przejechaliśmy w samochodach przez gościnne tego dnia na podstawie osobnego rozporządzenia władz otwartą granicę czechosłowacką do Czerwonego Klasztoru. Tam, nad malowniczym brzegiem Dunajca, objaśniłem zebranym zasady utworzenia Parku Narodowego w Pienińskiego oraz jego charakter terenowy i przyrodniczy, poczym wsiedliśmy na pięknie umajone łódki, prowadzone przez naszych dzielnych górali pienińskich z „admirałami” na czele, Koterbą z Krościenka, Salomonem i Majerczykiem ze Szczawnicy. Park Narodowy Pieniński zaprezentował się w pełnych blaskach słońca, w niesłychanej swej krasie, budząc najgłębszy zachwyt tak u tych, którzy widzieli go po raz pierwszy, jak nawet u tych, co przejeżdżali go wielokrotnie. W okolicy Szczawnicy ucieszyły nas serdecznie postawione na granicy Parku tablice z napisem: Lasy państwowe, rezerwat Pieniny”, tablice – widomy symbol naszego zwycięstwa.
W programie tej uroczystości zawarto zbiórkę w południe w restauracji Sperlinga z przechadzką do ruin Zamku Czorsztyńskiego, gdzie znajdował się powołany rezerwat przyrody imienia śp. Stanisława Drohojowskiego; popołudniu śniadanie w Czorsztynie, spływ łodziami Dunajcem przez Pieniny i uroczystą Akademię w Szczawnicy z przemówieniami przedstawicieli władz i towarzystw kulturalnych oraz referatem profesora Walerego Goetla, wiceprezesa Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i delegata Państwowej Rady Ochrony Przyrody dla spraw pogranicznych parków narodowych zatytułowany „Co oznacza zamiana Pienin na Park Narodowy”; wieczorem w Szczawnicy odbyła się wspólna wieczerza.
W drugiej części autorzy opatrzyli rozdziały tytułami: Twórcy, Rezerwat, Projekty, Delimitacja, Zakup gruntów, Parki pograniczne, Proklamacja, Cele i zasady, obszar, Rokowania, Utworzenie, Publikacje, Komisje, Współpraca, Spływ, Goetel o Pieninach.
Publikacja wydana na 90. rocznicę Parku Narodowego w Pieninach godna jest tej rocznicy i zasługuje na uwagę.
Ryszard M. Remiszewski
Dziewięćdziesiąt lat Pienińskiego Parku Narodowego 1932-2022 : Historia powstania Parku w relacjach profesora Walerego Goetla, pod redakcją wydawnictwa Joanny Laskosz, wydawca Fundacja dla Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, Kraków 2022, ss. 144
